SAJAK SUNDA

A.           Harti jeung Watesan Sajak

Sajak nyaéta karya sastra wangun ugeran (puisi) anu teu pati kauger ku patokan-patokan, nu matak sok disebut ogé sajak bébas atawa puisi modérn. Bébas didinya, tangtuna ogé rélatif. Upami dibandingkeun jeung guguritan, anu ditulis dina wangun pupuh, jelas sajak mah leuwih bébas. Sajak henteu kauger ku jumlah padalisan dina sapadana, jumlah engang dina unggal padana, atawa sora tungtung dina unggal padalisan.

Sajak kauger ku diksi jeung wirahma (nu matak henteu disebut wangun lancaran). Wirahma mangrupakeun ciri utama anu ngabédakeun wangun ugeran jeung wangun lancaran. Wirahma karasa leuwih nonjol dina sajak, bisa jadi lantaran uger-ugeran séjén saperti nu aya dina pupuh teu dipaké.

B.            Wangun Sajak Sunda

Diténjo tina wangun jeung eusina, ragam sajak téh kabagi jadi :

1.    Sajak épik, nyaéta sajak anu eusina ngandung carita kapahlawanan anu aya patalina jeung sasakala, kayakinan, jeung babad. Sajak munggaran anu kalebet sajak épic dikarang ku Ajip Rosidi nu judulna ‘’Janté Arkidam’’ taun 1956.

Sajak séjénna nyaéta sajak anu judulna ‘’ Bagus Rangin’’ karya Ajip Rosidi ogé, eusina nyaritakeun  Bagus Rangin anu dumasar kana agama ngabangkitkeun sumanget bangsana pikeun ngalawan panjajah Balanda di daerah Jatitujuh, Jatiwangi abad ka-19.

Conto:

Janté Arkidam

Panonna beureum siki saga

Leungeunna seukeut lalancip gobang

Niplasan badan palapah gedang

Arkidam, Janté Arkidam. Jsté.

2.    Sajak naratif, nyaéta  sajak anu eusina ngandung hiji carita atawa biasa disebut ‘’balada’’. Anu kaasup kana balada téh nyaéta folk ballad jeung literary ballad, anu ngisahkeun kahirupan manusa ku sipat asih, dengki, boh timburuna. Wangun séjénna anu kaasup sajak naratif nyaéta poetic tale anu eusina nyaritakeun dongéng.

Conto:

Ruhak

Geuning anjeun lir arjuna sasab
Mentangkeun rěwuan jamparing
nu kapentang lir di usap angin
Sumilir serah bongkokan
Geuning anjeun lir arjuna kasmaran
Ngiceupan rewuan bidadari
Nu kabandang kumalayang
Katiruk ati
Geuning anjeun lir arjuna ědan
Malati ladang metik terus dijeuwang
Aing lain aswatama sumegruk
Bima nu siap padungdung ngababuk jajantung

3.    Sajak lirik, nyaéta sajak anu eusina ngbréhkeun naon anu dirasakeun ku manah hiji jelma. Wangun sajak lirik seueur ditulis dina khazanah sastra modérn Indonésia.

Conto:

Honcéwang

Langit angkeub nyimbutan katumbiri
Panon poé surup ninggalkeun bumi
Salira teu béngras sabihari
Angin tiis pamirig kapeurih ati
Paneuteup teu anteb siga sasari
Sakolébat ngajorelat balieus ka jisim diri

Kunaon langit teu béngras lénglang

Sedeng haté mitineung ringrang honcéwang

Naha kunaon katumbiri taya gumawang deui

Maturan kuring nu ngalagena ati. Jsté.

4.    Sajak dramatik, nyaéta sajak anu eusina ngagambarkan paripolah hiji jelma, boh digambarkeun ku kalakuan, dialog, atawa monolog.

Conto:

Sajak Peragawan

Poé ieu ngagaeuleuyeung dina sedan bmw taun ahir

Mencrong sawah salin jinis jadi pabrik

Sapi cacingan, orok ceurik teu kasusuan, patani keur ngaboséh béca

Lagu rock, barudak buligir ajrag-ajragan na kamalir nu pinuh sasalad. Jsté.

5.    Sajak didaktis, nyaéta sajak  anu eusina ngandung pangaweruh atanapi nilei-nilei atikan.

Conto:

GURU

Karya: Siti wasilah

Pangabdian, pangorbanan

Nu tos ibu bapak guru korbankeun 

Moal ka étang

Moal ka bayarku saukur ucapan nuhun

Moal ka ganti ku intan jeung berlian

Moal leungit ku gedé na ombak samudra

Jasa jasa ibu bapak guru

Tos nyaangkeun haté simkuring

Nu poék mongkléng tanpa pangaweruh

Dugika sapertos ayeuna..

6.    Sajak satirik, nyaéta sajak nu eusina ngandung sindiran atawa kritik ngeunaan kahirupan masarakat.

Conto:

Taun 2000 Aya Kénéh Lembur?

Taun 2000 aya kénéh lembur?

Ngan ranteng kawat listrik, sinyal-sinyal jeung kotak kaca ngalimpud beton.

Ti gang ka gang aya élévator, lampu disko, jeung papan reklameu.

Panggih dihiji lembur pinuh kuamparan aspal jeung plastik, sora radio jeung angina bayeungyang. Mawa titipan pakét dongéng purba…,jsté

7.    Romance, nyaéta sajak anu eusina ngébréhkeun  rasa asih atawa cinta  ka hiji jelma.

Conto:

Parapatan Katrésnan

Tah didinya ditempat éta
Urang duaan pateuteup soca
Tah harita lebah dinya
Dag dig dug haté masih karasa

Parapatan lebah pudunan

urang nepungkeun kaasih katrésnan

Saksi rundayan katrésnan waktos tepung munggaran

Tah didinya dipéngkolan simpang lima

Salira nyepeng panangan ngedalkeun kaasih kacinta

Jsté.

8.    Elegi, nyaéta  sajak anu ngébréhkeun  kanalangsaan atawa kasedihan.

Conto:

Asih nu Mawa Peurih 1

Asih surup ngudag srangéngé
Haliwungna ati anu ngageuri
Kembang trésna ngawagu wayahna
Rumasa raga teu walakaya

Geuning enya diri ngarasa

Lieuk euweuh ragap teu aya

Ukur keclak ibun katrésna

Ngalemberéh maseuhan satia

Naha enya teu aya harga ?Jsté.

9.    Ode, nyaéta sajak anu eusina ngandung pujian kanggo jelma anu miboga jasa  jeung sifat kapahlawanan.

Conto:

Pahlawan Toha

Arinyana datang ka Indonésia

Rék ngagahgal nyawa

Rék ngarebut nagara

Lain heuheureuyan

Lain heureuy-heureuyeun

Lain heureuyaneun

Ngéntab amarah patriot Toha

Ngeleb wawanéna

Sumangetna ngagedur museur kana gudang mesiu

Gudang mesiu kudu ajur

Mamatih angkara kudu diala. Jsté.

10.    Himne, nyaéta sajak anu eusina ngébréhkeun rasa cinta ka Gusti atawa ka bangsa jeung  lemah cai.

Conto:

Lembur Panineungan

Hujan nu ngaririncik mawa lamunan nu lawas katukang
Katembong lebah tanjakan tutuwuhan arajeg mapay ngajajar
Gunung nangtung bangun taya kasuwung
Sawah ngeplak lir ibarat permadani nungampar ngagelar

Bréh ka béh kidul…

Walungan matak waas tetempoan

Tangkal kihurip ngareuy mapay dahan muncang sisi gawir

Bray ka belah kulon ngembloh satungtung panenjo

Kebon sabangsaning palawija selang sekar dipelakna

Tanah pasundan tanah kahuripan

Lembur kuring panineungan

C.           Unsur-Unsur Sajak Sunda

Dumasar kana unsur-unsurna, sajak diwangun ku sababaraha unsur, diantarana:

1.    Imaji (implengan) gambaran anu karasa, kadangu, jeung katénjo sanaos ngan ukur dina bayangan.

2.    Simbol, nyaéta harti injeuman pikeun ngébréhkeun maksad eusi sajak.

3.    Irama atawa wirahma nyaéta panjang pondokna nada dina lagu.

4.    Téma nyaéta inti tangtungan  atawa inti ageman anu sipatna abstrak.

5.    Gaya basa dina sajak bisa kapangaruhan ku pangalaman atawa kasangtukang pangarang sajak.

D.           Kiat Nulis Sajak

Dihandap aya sababaraha perkara anu tiasa ku urang diperhatikeun lamun badé nulis sajak:

1.    Milih téma anu cocok

2.    Jembaran kosakata basa sunda urang, sangkan kecap-kecap dina sajak téh beuki genah tur merenah, bisa ogé ku cara loba maca caritasunda.

3.     Sing sering jeung leukeun maca sajak pikeun nambihan pangaweruh ngeunaan sajak.

4.    Sering latihan nulis sajak, beuki sering latihan, pasti bakal leuwih alus kualitas sajakna.

Aya ogé cara anu bisa dipilampah ku guru pikeun ngabina murid dina nulis sajak:

1.  Guru mawa murid ka luar kelas.

2.  Di luar kelas murid bisa nempo pemandangan dumasar kanyataan.

3.  Guru miwarang ka murid pikeun nuliskeun naon anu ditenjo jeung naon nu dirasa.

4.  Guru nyarita ka murid pikeun nulis sajak anu matok tina sagala anu ditenjo jeung dirasakeun sakumaha kahayang murid.

E.            Maca Sajak anu Bener

Dina kagiatan maca, neuleman, ngararasakeun, jeung ngajén teks (aprésiasi) sajak téh kudu dipilampah kalawan daria, sabab ieu kagiatan téh  kawilang nu pangutamana, éta kagiatan téh bisa dibagi deui jadi tilu rupa, nyaéta (1) ngaguar teori sastra, (2) ngaguar éséy, jeung kritik sastra, sarta (3) ngaguar sajarah sastra.

Cara kahiji, nyaéta kagiatan nalungtik kumaha wangun sajak, kumaha fungsina, jeung kamana pangalaman-pangalaman sastrawan nu dideudeul ku rupa-rupa karya sastra nurutkeun pamanggih atawa analisis para ahli teori sastra.

Cara kadua, nyaéta kagiatan ngaguar karangan-karangan atawa esey anu aya patalina jeung karya satra (sajak), nu medar ngeunaan hade jeung gorengna éta sajak.

Cara katilu, nyaéta kagiatan ngaguar kamekaran sastra (sajak) ti mimiti gelar nepi ka kiwari, boh lobana karya sastra nu gelar, ajén sastrana, boh tokoh nu kalibet dina kamekaranana.

Hal-hal anu perlu diperhatikeun sateuacan maca sajak, diantarana:

1.    NyurahanSajak 

Pamaca sajak kudu bisa nyurahan (napsirkeun) eusi sajak saméméh midang. Pamaca sajak kudu bisa ngahartikeun eusi sajak, atawa paling saeutik kudu bisa ngararasakeun suasana, émosi nu nyangkaruk dina hiji sajak. Napsirkeun sajak bisa ku cara parafrase nyaéta ngarobah hiji puisi jadi prosa ku cara nambahkeun kecap-kecap sorangan kana sajak nu nyababkeun sajak jadi gampang dipikaharti. Atawa, ngahartikeun deui eusi sajak ku kecap jeung kalimah sorangan. 

Pamaca sajak kudu eungeuh kana kecap-kecap konci dina hiji sajak. Upamana dina hiji sajak aya kecap ceudeum, kulawu, berewit, késang, cimata, bisa ditangtukeun yén éta sajak téh moal jauh ti nyaritakeun kasedih. Mun dina hiji sajak aya kecap seuneu, ngagedur, peureup, beureum, bisa ditangtukeun yén eusi sajak téh nyaritakeun sumanget atawa kaambek. 

2.    Lenyepan (Penghayatan) 

Lenyepan ditangtukeun pisan ku hasil tina nyurahan kana hiji sajak. Mun nyurahanana kaliru, tangtu baé lenyepan dina maca sajakna ogé bakal kabawa salah. Upamana baé, hiji sajak nu eusina nyaritakeun kasedih, der digalantangkeun bari ambek tipopolotot, atawa sabalikna ti éta.  Alhasil, pamaca sajak kudu bener-bener bisa nyurahan heula hiji sajak saméméh magelaran. 

Lenyepan ogé kuat patalina jeung émosi. Hiji sajak kudu dibaca luyu jeung rasa atawa émosi nu nyangkaruk dina hiji sajak. Takeran rasa kudu pas jeung eusi sajak. Mindeng urang nyaksian pamaca sajak ngadon nyegruk, atawa ceurik balilihan.

3.    Artikulasi 

Artikulasi dina maja sajak nyaéta kajéntréan lebah ngucapkeun hurup, kecap, atawa kalimah. Dina maca sajak aya nu disebut cacad artikulasi, nyaéta, teu jelas dina ngucapkeun hurup lantaran létah si pamaca henteu nepi kana wewengkon artikulasi.

Upamana dina ngucapkeun hurup M  biwir kudu rapet, jeung sajabana. Mun artikulasina teu jéntré, nu ngabandungan bakal jéngkél jeung sajakna ogé bakal teu puguh kapirengna. Aya sawatara cara pikeun latihan artikulasi, diantarana ngalapalkeun kalawan gancang kalimah-kalimah nu hésé, upamana ; laeur mapay areuy, ban oplét opat, babu ibu abi. 

4.    Intonasi 

Intonasi téh lagu kalimah atawa lentong. Intonasi dina maca sajak ditangtukeun pisan ku sajakna. Intonasi karék bisa genah karasana lamun pamaca sajak bisa nyurahan  tur ngalenyepan eusi sajak. Réa pamaca sajak nu ngaheulakeun lentong batan ngalenyepan sajak. Lentong mah bakal nuturkeun mun pamaca sajak bener-bener geus ngajiwaan eusi sajakna.

5.    Wirahma 

Wirahma  téh nyaéta turun-naékna, panjang-pondokna, tarik alonna maca sajak.  Nya  wirahma pisan nu ngalantarankeun rasa jeung pikiran dina sajak terus karasa ku audien, ngawangun imaji nu hirup tur jéntré. Wirahma ngawujud tina tekenan-tekenan kana kecap. Aya nu disebut tekenen dinamik; tekenen tarik jeung alonna ucapan.

Tekanan Nada: luhur jeung handapna sora. Tekanan Tempo; gancang jeung ancana dina ngucapkeun kalimah. Sing jadi catetan yén pamaca sajak téh kudu ati-ati dina ngagunakeun témpo. Témpo kudu pas, ulah gancang teuing boh anca pisan..

6.    Randegan

Randegan atawa jéda téh nyaéta eureun sakedapan. Pamaca sajak dina macana teu nurugtug kitu baé. Lian ti ngarandeg dina tanda-tanda baca, atawa antara pada (bait) jeung pada, pamaca sajak ogé kudu ngarandeg lebah kalimah-kalimah penting dina sajak, sangkan audien bisa ngalenyepan éta kalimah penting. Randegan kieu téh digunakeun saperluna baé, sabab lamun mindeng teuing mah bakal mangaruhan kana témpo.

7.    Klimaks 

Sajak anu bakal geunah kadanguna nyaéta sajak anu dibaca atra jeung karasa klimaks atawa puncakna sarta pamaca bisa ngabina puncak. Nu disebut ngapuncak téh nyaéta nahan émosi, nahan sora, nahan témpo, saméméh nepi ka puncakna dina éta sajak.

Upama hiji sajak diwangun ku opat pada, tur klimaksna aya di pada katilu, pamaca sajak kudu bisa nahan émosi, témpo, sora dina pada kahiji. Dina pada kadua, émosi, sora, témpo, mimiti ditingkatkeun. Dina pada katilu (puncakna téa), émosi, sora jeung témpo dimaksimalkeun pisan. Dina pada kaopat minangka antiklimaks-na, émosi, sora jeung témpo diturunkeun deui. 

8.    Pasemon jeung Réngkak 

Pasemon (mimik) tangtuna ogé diluyukeun jeung rasa nu nyangjaruk dina sajak nu dibaca. Pasemon, ruak-riukna pamulu, gular-gilerna panon, ditangtukeun pisan ku jero déétna panglenyepan kana sajak nu dibaca. Sedengkeun réngkak; usikna leungeun, meureup, ngacung, gilek sirah, gejlig atawa léngkah, fungsina pikeun leuwih ngajéntrékeun naon maksudna eusi sajak. Réngkak ogé kudu puguh maksudna. Réngkak nu réa usik, bisa jadi matak teu puguh kana naon nu rék dijéntrékeun. 

F.            Conto jeung Analisis Sajak

1.    Conto sajak

PAHLAWAN TOHA

Gubrag Indonésia merdéka

Tentara Jepang nyingray

Jebul sekutu

Nyusup tentara Walanda

Nyarayang di nagara urang

Di Bandung Selatan

Mesiuna sagudang

Bekel sapuluh tauneun  perang

Merangan bangsa urang

Patriot Toha ti pakumpulan Banténg

Awas kana rencana angkara

Arinyana datang ka Indonésia

Rék ngagahgal nyawa

Rék ngarebut nagara

Lain heuheureuyan

Lain heureuy-heureuyeun

Lain heureuyaneun

Ngéntab amarah patriot Toha

Ngeleb wawanéna

Sumangetna ngagedur museur kana gudang mesiu

Gudang mesiu kudu ajur

Mamatih angkara kudu diala

Takdir kiat ti ajali

Mohamad Toha pituin orang Sunda

Anu dibabarkeun di Bandung taun 1926

Dikabulkeun niat sucina ku Gusti

Gudang mesiu ajur anjeunna gugur

Mohamad Toha gugur dina ping 11 Juli 1946

Mugia amal saéna ditampi ku Alloh SWT

Amin ya robal ‘alamin

2.    Nganalisis Sajak

Perkara anu dianalisis dina sajak nyaéta ngawengku unsur jero: téma, rasa, nada, jeung amanat. Sedengkeun unsur luar sajak ngawengku: diksi (pilihan kecap), imaji (implengan), kecap nyata (kecap nu miboga harti nu tangtu), majas (gaya basa), jeung ritme/irama.

Conto: kagiatan nganalisis sajak “Pahlawan Toha” dumasar kana unsur-unsur sajak diantawisna: téma, eusi, perasaan, nada, jeung amanat.

a.     Téma

Téma sajak “Pahlawan Toha” nyaéta patriot Toha ngajurkeun gudang mesiu.

b.    Perasaan

1)   Perasaan ceuceub

Perasaan ceuceub ka bangsa nu rék ngajajah ditebrakkeun dina ungkara “ngentab amarah patriot Toha”. Amarah patriot Toha ngentab wiréh anjeunna parantos uningaeun kana rencana sareng bekel perang musuh. Patriot Toha teu ihlas nagara diranjah ku bangsa deungeun. Kantenan bekelna nu sakitu seueur, manaha murudulna korban ti bangsa urang, digahgal/diperangan salami sapuluh taun. Patriot Toha ijideun ka sikap angkara nu lalicik kantenan kedah gilinggisik.

2)   Perasaan sumanget

Perasaan sumanget patriot Toha timbul, dikasangtukangan ku rasa ceuceub ka nu rék ngajajah, lebar ka nagara, sareng nyaah ka bangsa. Hal éta ngadorong kaperkasaan kanggo ngalaksanakeun cita-cita anjeunna.

3)   Perasaan reueus

Persaan reueus patriot Toha kabaca dina waktos anjeunna badé ngancurkeun gudang mesiu. Sanaos kaayaanana samporét tagiwur dilingkung ku musuh, sajorélat baé mah aya rasa reueus dina manahna. Reueus wiréh gudang mesiu nu dicita-citakeunna téh tos aya dina genggeman. Lintang ti éta ogé, kabaca rasa reueus pangeusi nagri wiréh gudang mesiu kakuatan musuh ajur.

4)   Perasaan sedih

Perasaan sedih katangkep dina situasi nagara anu teu aman, ngan dijajah sareng dijajah baé. Sanaos tos merdéka ogé diarakalan badé dijajah deui. Gugurna Pahlawan Toha kantenan ngahudang rasa sedih ka bangsa Indonésia utamina kulawargana.

    

c.     Nada

Dina sajak “Pahlawan Toha” nada mikacinta ka lemah cai ditembrakeun ku sikep-sikep patriot Toha. Patriot Toha teu owel ku nyawa, ageung tanggel waler, boh ka nagara, boh ka bangsa. Padahal  anjeunna parantos uningaeun, yén musuh téh sanés heuheureuyan (serius) badé ngabinasa bangsa urang téh, sanés heureuy-heureuyaneun enyanaan musuh téh tohaga, sanés heureuyaneun bangsa urang deuih, sanés sareng panyawang. Sedengkeun, patriot Toha kalah ngajaul ngumbar cita-citana. Éta téh hiji tawis yén anjeunna leres-leres mikacinta ka lemah cai sareng nyaah ka bangsa. 

d.    Amanat

Amanat sajak “Pahlawan Toha” lemah cai tiasa kajait ku perjoangan wargana nu tos pati jiwa raga. Ku sabab éta, merjoangkeun nagara dina kaayaan bahaya ulah satengah-satengah.